Dünyada ilk defa robot yapanın kim olduğu sorulsa, sanırım büyük bir çoğunluğumuz bu sorunun cevabını verirken bir Müslümanın bunu yaptığını aklına getirmeyecektir.
İster inanın ister inanmayın, bilimsel kaynaklar 1136’da Cizre’de doğan ve yine burada 1206’da vefat eden ve lakabını yaşadığı şehirden alan Ebu’l-İzz el-Cezeri’nin Dünyada ilk robotu yapan alim olduğunu söylemektedir.
Krank şaftından başka Cezerî’nin en büyük buluşlarından birisi de suyla çalışan su pompasıdır. Tasarladığı 5 farklı su drenaj makinelerinden ikisi “Shadoof” kaldıraç sisteminin gelişmiş modelleridir. Ancak bir tanesi çok farklı bir mekanizmaya sahiptir !
El Cezeri pistonlu pompasi
Cezeri’nin Kitab’ül Hiyel adlı yazma eserinden pistonlu pompası
Sistem çark, bakır pistonlar, emiş ve çıkış boruları ve tek yönlü klape vanadan oluşuyordu. Mekanizma su değirmenine benzer olarak bir akarsu kenarında, kasnak şeklinde dizili kürekleri akıntıya zıt gelecek şekilde tasarlanmıştı. Bu zıt kürekler, tekerleğe ve pistonlara güç vererek kolu hareketlendiriyor böylece iç zincir mekanizması çalışıyor ve pistonlu pompa harekete geçlmiş oluyordu.
Piston çekildiğinde su, içine gömülü vaziyetteki giriş borusu tarafından emiliyor, bu sırada tahliye vanası yerçekimi ve pivot noktasının pozisyonu nedeniyle kapalı kalıyor; Piston itildiğinde ise silindire dolmuş su, giriş borusundan daha dar çıkış borusu ve tahliye vanasından dışarı veriliyor; giriş vanası da bu süreç sırasında yer çekimi ve pivot noktası pozisyonu nedeniyle kapalı kalıyordu. Bu hareket tekrarla bir taraf itme pozisyonundayken diğer taraf çekme poziyonuna geçiyor bu devirdaim su aktığı sürece devam ediyordu.
Sistemde bir yandan emerken diğer yandan çıkış yapan çift yönlü pistonların ilk örnekleri kullanılmış ayrıca çift yönlü vana sitemi ahenkli çalışması için güçlendirilmişti. Sıhhi tesisat ve sulamada faydalanılan bu pompa 12 metre yüksekliğe kadar rahatlıkla pompalama yapabilmekteydi.
Ebu’l-İzz el-Cezeri’nin 32 yıllık çalışmalarını toparladığı “El-Cami Beynel İlm ve’l-Amel en-Nafi fi Sınaat el-Hiyel” 6 Bölümden oluşmaktadır.
1.Bölüm: Binkam (su saati) ve finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında 10 adet şekil.
2.Bölüm: Çeşitli mutfak eşyalarının yapılışı hakkında 10 adet şekil.
3.Bölüm: Hacamat (kan aldırma) ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında 10 adet şekil.
4.Bölüm: Havuzlar, fıskıyeler ve müzik otomatları hakkında 10 adet şekil.
5.Bölüm: Sığ bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten düzenekler hakkında 5 adet şekil.
6.Bölüm: Birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 adet şekil.
Örnek olarak kitabın 274. sayfasında “Otomatik Makine Adam” şeklinde bir resim bulunmaktadır. Bu resimde makine adam, elinde tuttuğu testideki suyu bir kaba boşaltırken, bu kabın içinde bulunan “Otomatik Tavus Kuşu” testiden boşalan suyu, başka bir kaba aktarmaktadır. Suyun boşaldığı kap içinde bulunan bir şamandıra ile “Otomatik Makine Adam”ın eli ve kolu yeniden harekete geçmekte ve böylece de hareket devam etmektedir. Hizmetçilerin ve cariyelerin abdest suyu dökmelerinden iğrenen Hükümdar Mahmud, kitabın 332. sayfasında dile getirildiği gibi artık abdest almak için bu makineden yararlanmaktadır.
99. sayfadaki resimde ise “Makineden Fil” üzerine binmiş bir makine adam görülmektedir. Makineden adamın kolunun hareketi ile makineden filin bacaklarının hareket ettiği açıkça görülmektedir. Burada ilginç olan önemli bir husus ise, bu büyük bilginin, çizdiği resim ve şekilleri açıklarken bazı işaret ve simgeler kullanmış olmasıdır. Tıpkı elektronik makinelere iletilen bilgilerin bazı simgelerle gösterilmesi gibi.
